By Belkorpus Пагаворым пра гістарызмы ды архаізмы
Састарэлыя словы – гэта не абавязкова самыя старыя словы ў мове. Часта наадварот. Як гэта ні дзіўна, самыя старыя словы якраз не старэюць стагоддзямі: дом, нос, людзі, доктар, рука, вечар, вясна, дрэва, снег, лес, балота і г.д. Гэта тлумачыцца тым, што яны служаць назвамі неабходных нам паняццяў, якія існавалі раней і працягваюць існаваць таксама сёння. А вось словы, якія называюць прадметы, што па нейкай прычыне выйшлі з нашага ўжытку, звычайна знікаюць разам з гэтымі прадметамі (парабак, асьміна, прыстаў, вярста, пішчаль, кальчуга, латы). Такія словы называюць гістарызмамі. Прычыны іх узнікнення: змены ў побыце народа, развіццё навукі, тэхнікі, адукацыі, культуры. Ці могуць быць у гістарызмаў сінонімы ў сучаснай мове? Натуральна, не.
Аднак ёсць выпадкі, калі прадмет ці рэалія, здавалася б, працягваюць існаваць, а вось іх назвы чамусьці “трапляюць у няласку”, выцясняюцца іншымі, больш сучаснымі словамі (замест чало – лоб, замест рамёны – плечы, замест ратай – араты). Такія вось словы называюцца архаізмамі. Усе яны маюць адпаведнікі ў сучаснай мове.
У савецкія часы (ды і цяпер, праўдападобна, сітуацыя не шмат змянілася), праўда, на шмат якія самабытныя беларускія словы афіцыйныя лінгвісты навесілі цэтлік “архаізмы”. Патлумачыць гэта надзвычай проста: гэтыя словы вельмі далёкія ад сваіх рускіх эквівалентаў. А гэта, як той казаў, непарадак. Гаворка ідзе пра такія выпадкі, як кісліна (кіслата), кляштар (манастыр), іспыты (экзамены), печыва (пячэнне), рабунак (грабёж) і інш. Праўда, гэтыя словы, хацела б таго ці не афіцыйная філалогія, вяртаюцца ва ўжытак сучасных беларусаў, якія хочуць пазбегчы выкарыстання русізмаў. Вось такі парадокс!
А навошта нам гістарызмы і архаізмы ў прынцыпе, і дзе іх можна сустрэць сёння? Вядома ж, у гістарычных даследаваннях, а таксама ў мастацкай літаратуры, прысвечанай апісанню падзеяў мінулых часоў. Дарэчы, хто з аўтараў увёў у беларускую літаратуру вялікую колькасць гістарызмаў? У першую чаргу, канечне, Уладзімір Караткевіч. Існуе папулярная думка пра тое, што персанажы гістарычных раманаў павінны гаварыць так, як патрабуе таго тая эпоха, у якую яны дзейнічаюць. Ці ж гэта магчыма? Мабыць, не, бо калі б персанажы падобных раманаў сапраўды ўжывалі лексіку выключна тагачасных эпох, пасля першай жа старонкі сярэднестатыстычны чытач закінуў бы такую кніжку куды падалей. Не кожны ж гатовы чытаць забаўляльную літаратуру, узброіўшыся дзясяткамі тамоў слоўнікаў гісторыі мовы.