Гарбата альбо чай?

Чай быў вядомы беларусам, паводле некаторых звестак, ужо з 17 стагоддзя, але найбольш распаўсюдзіўся ў 19 ст. Трапляў да нас з Кітая праз Расію, а таксама з Захаду праз Польшчу, куды, праўдападобна, прыйшоў з Галандыі. Гэтым і тлумачыцца, хутчэй за ўсё, наяўнасць двух словаў: чай і гарбата. Праз рускую прыйшла менавіта назва чай ад кітайскага «ча». Цікава, што слова гарбата таксама па сваім паходжанні хутчэй за ўсё звязана з кітайскім словам «ча», якое трансфармавалася ў лацінскай мове ў tea – herba tea ‘трава тэа’.

Патрапіўшы ў польскую (магчыма, ужо з галандскай), гэта спалучэнне набыло гучанне herbata. У такім выглядзе, праўда з аканнем, было запазычана ў нашу мову. Такім чынам, чай і гарбата – гэта сінонімы, якія прыйшлі ў беларускую рознымі шляхамі.

Аднак вядома, што абсалютныя сінонімы паралельна на працягу доўгага часу звычайна не існуюць. Яны пачынаюць дыферэнцавацца або па сферы ўжывання, або па спалучальнасці, або па аб’ёме семантыкі ці стылістычнай афарбоўцы. Так адбылося і з гэтымі словамі. У 20-ыя гады 20 ст. часцей за ўсё ўжывалася слова гарбата, напрыклад, у слоўніку Некрашэвіча і Байкова гарбата ідзе першай, што кажа пра прыярытэтнасць гэтага слова. “Што кажух – то не вата, што чай – то не гарбата!» – так нібыта сказаў Максім Гарэцкі маладому калегу Міхасю Лынькову ў 20-ыя гады, калі папікаў таго за актыўнае выкарыстанне слова чай.

У другой палове стагоддзя сітуацыя мяняецца, і слова чай пачынае выцясняць слова гарбата, якое ўжо ў слоўніку Крапівы і ў слоўніку сінонімаў Клышкі падаецца з паметай устарэлае. Таксама для размежавання гэтых словаў пачынае падводзіцца тэарэтычная база, нібыта гарбата – гэта выключна чай з зёлак (аднак у польскай ёсць і herbata ziołowa ‘гарбата з зёлак’), а вось чай – гэта класічны чорны або зялёны напой родам з Кітая. Трэба сказаць, што сёння мы назіраем пашырэнне ўжывання слова гарбата ў шырокім сэнсе слова як любы чай, і ў пэўнай ступені выцясненне ім слова чай як непажаданага, бо яно прыйшло з рускай мовы (праз рускую мову). Такую тэндэнцыю можна, ў пэўным сэнсе, лічыць пурыстычнай.

Адсюль, дарэчы, і гарбатнік замест чайнічак і заварнік. Аднак апошнім часам набывае ўсё большую папулярнасць слова імбрык або дэмінатыў імбрычак (слова турэцкага паходжання, якое прыйшло да нас праз польскую).